درخواست اقامه قسامه توسط شاکی
روش شکایت از گازگرفتگی سگ
مهر ۲۸, ۱۴۰۳
نحوه اعتراض به قرار کفالت
مهر ۲۸, ۱۴۰۳
اقامه قسامه آخرین گزینه برای رسیدگی به پرونده‌های جنایی در زمانی که هیچ ادله دیگری وجود نداشته باشد خواهد بود که بتوان از طریق آن وقوع جرم یا بی‌گناهی متهم را ثابت کرد.
در صورتی که شاکی از متهم درخواست اقامه قسامه کند، متهم باید برای برائت خود، اقامه قسـامه نماید.
در صورتی که شاکی از متهم درخواست اقامه قسامه کند، متهم باید برای برائت خود، اقامه قسـامه نماید.
قسامه
قسم یا قسامه به معنای سوگند خوردن یا گناه و شاهد قراردادن خداوند است بر اینکه فرد ادا کننده سوگند بیانات خود را درست می‌گوید. قسامه باید با نام خداوند متعال ادا شود و بین مسلمان و غیر‌مسلمان تفاوتی وجود ندارد.قسامه سوگند‌هایی هستند که در صورت عدم وجود ادله دیگر، شاکی میتواند درخواست اقامه قسامه را برای اثبات جنایت عمدی و یا غیرعمدی بکند. قسامه، یکی از راه‌های اثبات وقوع جنایت در فقه اسلامی و حقوق کیفری ایران است. در اینجا منظور از جنایت قتل و صدمات بدنی بوده. قسامه زمانی انجام میشود که قاضی مورد قتل یا جراحت وارده را برای اثبات وقوع جرم کافی نداند یا به اصطلاح حقوقی، لوث تشخیص دهد.
تنها استفاده از قسامه برای اثبات جنایت کافی نیست، استفاده از آن تنها در صورتی ممکن است که درخواست اقامه قسامه توسط شاکی به دادگاه داده شود و یا خود قاضی، اجرا قسامه را لازم بداند. بعد از اقامه قسامه در دادگاه، قاضی با توجه به علم خود، سوگند‌های قسامه و ... نظر و حکم خود را اعلام می‌کند.
قسامه از لحاظ سلسله مراتب در آخرین مرتبه از ادله اثبات جنایت قرار می‌گیرد. تنها در صورت فقدان اقرار، شهادت شهود یا علم قاضی موجه است بنابراین اگر در مورد پرونده‌ای شهود شهادت دهند نوبت به اجرای قسامه نمیرسد.
لوث
لوث به معنی وجود قرائن و دلایلی است که برای اثبات وقوع جرم کافی نباشد ولی ظن به راست بودن آن وجود داشته باشد؛ مثلاً شهادت یک شاهد یا شهادت کودک مورد اعتماد یا حضور متهم در محل قتل همراه با آثار جرم آن است.لوث در اصطلاح نشانه‌ای است که موجب گمان به درستی ادعای مدعی میشود در واقع به موجب ماده ۳۱۴ قانون مجازات اسلامی لوث عبارت از وجود قرائن و نشانه‌هایی است که موجب گمان قاضی به ارتکاب جنایت یا نحوه ارتکاب از جانب متهم میشود.
اقامه قسامه
برای اقامه قسامه سوگند خوردن ۵۰ نفر از بستگان پدری ذکور مدعیِ وقوع قتل لازم است. قسم خوردن این افراد مبنی بر وقوع قتل توسط متهم برای اثبات قتل کافی است.اجرای قسامه
اقامه قسامه توسط شاکی، حسب مورد متهم به قصاص و یا پرداخت دیه محکوم خواهد شد. در صورت عدم اقامه قسامه از جانب شاکی، و عدم مطالبه قسامه، متهم با اجرا قوانین حقوقی آزاد خواهد شد.در صورتیکه قسـامه توسط شاکی از متهم درخواست شود و متهم نیز به اقامه قسامه بپردازد، متهم تبرئه شده و در مورد قتل، دیه از بیت‌المال پرداخت خواهد شد. اگر از متهم درخواست قسـامه شده و او از انجام آن امتناع ورزد، متهم محکوم به دیه خواهد شد.
درخواست اجرا قسامه در دادگاه
اجرای قسامه در دادگاه مستلزم رعایت شرایط و تشریفاتی می‌باشد. نحوه اجرا قسامه در دادگاه به صورت زیر می‌باشد:در ماده 317 قانون مجازات اسلامی در مورد اجرا قسامه مقرر می‌دارد: «در صورت حصول لوث، نخست از متهم، مطالبه دلیل بر نفی اتهام میشود. اگر دلیلی ارائه شود، نوبت به قسامه شاکی نمیرسد و متهم تبرئه میگردد. در غیر این صورت، با ثبوت لوث، شاکی میتواند اقامه قسامه کند یا از متهم درخواست قسامه نماید.»
ابتدا از متهم خواسته میشود تا دلیلی بر مجرم نبودن خود ارائه کند و اگر متهم در این مورد دلیلی ارائه کند، دیگر نوبت به قسامه نمیرسد و به دلیل بی‌گناهی حکم برائت آن صادر میشود ولی در صورتی که متهم دلیلی بر بی‌گناهی خود ارائه ندهد آن وقت می‌توان درخواست اقامه قسامه توسط شاکی را به دادگاه ارائه کرد یا از متهم درخواست کند که قسامه را اجرا کند.
اگر خود شاکی درخواست اقامه قسامه کند در جنایت عمدی قصاص و در سایر جنایت‌ها دیه ثابت میشود. همچنین اگر شاکی از متهم درخواست اقامه قسامه کند و سپس متهم آن را اجرا کند در این صورت حکم بر برائت او صادر میشود ولی اگر متهم اقامه قسامه نکند باید دیه بدهد و فرقی ندارد که جنایت عمدی یا غیرعمدی باشد.
از طرف دیگر اگر شاکی نه اقامه قسامه کند و نه از متهم درخواست اقامه آن را کند در این صورت متهم تا روشن شدن تکلیف در جنایت عمدی با اخذ تامین مناسب آزاد میشود و در جنایت‌های غیرعمدی نیز متهم بدون اخذ تامین کیفری آزاد میشود تا شاکی تصمیم نهایی خود را ظرف 3 ماه اعلام کند.
برای اجرای قسامه حضور تمام قسم خورندگان در یک جلسه ضرورت ندارد و میتواند قسامه در چند جلسه برگزار شود. همچنین ادا کنندگان قسامه باید عاقل، بالغ، قاصد و مختار باشند تا اظهارات آنان معتبر شناخته شود. بنابراین قسامه کودکان و افراد دیوانه قابل قبول نیست.
موارد اثبات با قسامه
قسـامه در موارد لوث برای اثبات اصل وقوع جنایت اعم جنایت بر نفس که موجب قتل شده باشد و جنایت بر اعضا که موجب جرح شده، برائت از ارتکاب جنایت اعم از قتل و جرح و نیز اثبات کیفیت جنایت استفاده میشود. یعنی گاهی با قسـامه ثابت میشود که جنایت توسط شخص الف ارتکاب یافته و گاهی نیز با استفاده از آن، شخص الف از ارتکاب جنایت مبرا میشود. باید توجه داشت که همه جرائم با قسامه قابل اثبات نیست و فقط جنایت را می توان با قسامه ثابت کرد و در جرائم حدی و تعزیری کاربرد ندارد.همچنین اگر اصل جنایت با دلایل دیگری مانند شهادت اثبات شده اما کیفیات آن معلوم نیست، قسامه برای اثبات خصوصیات آن به کاربرده میشود. به عنوان مثال این که جنایت عمد بوده یا خطای محض بوده را می‌توان با قسامه اثبات کرد.
قسامه برای اثبات این امور استفاده میشود:
● اثبات جنایت
● اثبات عدم جنایت
● اثبات خصوصیات جنایت
○ جنایت، که شامل انواع قتل اعم از عمدی و غیرعمدی است، و در صورت ثابت شدن، می‌توان به قصاص یا پرداخت دیه مجازات داد.
○ جنایت‌های مادون نفس مانند ضرب و جرح و هرگونه جنایتی که به بدنیت و منافع فرد حمله کند، که نیز با قسامه قابل اثبات است.
○ جنایت‌هایی که منجر به کبودی و سیاه شدگی شود، و همچنین جنایت‌هایی که مستوجب ارش (خسارت مالی) شوند، همگی با قسامه قابل اثبات هستند. طبق ماده ۴۵۶ قانون مجازات اسلامی، در صورت اثبات جنایت بر عضو از طریق قسامه، تنها مجازات دیه قابل اعمال است.
علاوه بر این جنایت‌های مادون نفس اعم از عمدی و غیرعمدی مانند ضرب و جرح و هر جنایت وارد بر اعضا و منافع را نیز می‌توان با قسامه ثابت کرد. همچنین هر جنایتی که موجب کبودی و سیاه شدگی شود و جنایت مستوجب ارش نیز با قسامه قابل اثبات است و مطابق ماده 456 قانون مجازات اسلامی در صورت اثبات جنایت بر عضو از طریق قسامه، صرفا مجازات دیه قابل اعمال می‌باشد.
کاربرد قسامه
گاهی پیش می‌آید که قاضی پس از بررسی‌های قضایی علم و یقین بر گناه‌کاری یا بی‌گناهی متهم پیدا نمی‌کند، ولی اوضاع و احوال حاکم بر قضیه به‌گونه‌ای است که حدس‌های محکمی می‌زند که اصطلاحاً به آن “ظن” گفته میشود.برای مثال شخصی کشته شود و فرد دیگری با چشمان وحشت‌زده و دست‌های لرزان در کنار جنازه‌ی او ایستاده باشد و یک چاقوی خونی نیز پیش پای وی بر زمین افتاده باشد. در این حالت هیچ‌کس این فرد را در حال کشتن مقتول ندیده، ولی صحنه به‌گونه‌ای است که باعث ایجاد ظن و احتمال ارتکاب قتل از سوی همین شخص میشود. این حالت را در اصطلاح حقوقی «لوث» می‌نامند. (ماده ۳۱۴ ق.م.ا.) در چنین حالتی قانون‌گذار به قاضی اجازه داده تا برای رفع ظن مراسم قسامه را اجرا کند.
لایحه دفاعیه لوث
معمولاً طرفین لایحه دفاعیه لوث را به دادگاه تقدیم نمی‌کنند و در این پرونده، خواسته خود را به صورت شفاهی مطرح می‌کنند اما وجود لایحه دفاعیه لوث در این پرونده نیز امکان‌پذیر است. شخصی که به اتهام وقوع جنایت تحت تعقیب قرار گرفته است و ظن قوی برای ارتکاب جنایت یا قتل توسط او برای قاضی حاصل شده است، میتواند برای رفع اتهام از خود، نمونه لایحه لوث را به همراه دلیل به دادگاه ارائه دهد.او میتواند توضیحات و دفاعیات خود را در متن لایحه دفاعیه لوث وارد کند. اگر قاضی صحت اظهارات او را احراز کند، متهم تبرئه میشود. در غیر این صورت باید اقامه قسامه شود. لوث در صورتی برای دادگاه حاصل میشود که جز ظن قوی به همراه شواهد و قرائن چیز دیگری برای اثبات این موضوع وجود نداشته باشد.
مهلت درخواست اقامه قسامه
برای اجرا قسامه و در خواست آن ،حداکثر سه ماه به شاکی فرصت داده میشود تا اقامه قسامه نماید یا از متهم مطالبه قسامه کند و پس از پایان مهلت از تأمین أخذشده رفع اثر میشود. (تبصره ذیل ماده ۳۱۸ ق.م.ا.)اما اگر شاکی از متهم درخواست اجرا قسامه کند و وی حاضر به قسامه نشود، به پرداخت دیه محکوم میشود و اگر اقامه قسامه کند، تبرئه میگردد و شاکی حق ندارد دوباره علیه او ادعایی مطرح کند.
شرایط قسم خورندگان در قسامه
قسم خورندگان در قسامه باید دارای این شرایط باشند تا سوگندشان معتبر باشد:○ باید مرد باشند.
○ باید از خویشان نسبی فرد باشند چه ابی، چه امی و چه ابوینی.
○ باید بالغ باشند.
○ باید عاقل باشند.
○ در کلام خود باید قاصد باشند، یعنی باید متوجه منظوری که از کلام خود دارند باشند.
نصاب قسامه
در قتل عمد باید ۵۰ نفر از خویشاوندان و بستگان مرد شاکی قسم بخورند که متهم قاتل است یا از قاتل بودن او اطلاع دارند. خود شاکی نیز (خواه مرد باشد یا زن) میتواند جز ۵۰ نفر باشد. اما دیگر سوگندخورندگان نمی‌توانند زن باشند.در قتل، نصاب قسامه بین قتل عمدی و قتل غیرعمدی متفاوت است؛ در قتل عمدی نصاب 50 سوگند و در اثبات قتل غیرعمدی و خطای محض 25 سوگند است. تعداد سوگند لازم برای اثبات دیه جراحات نیز بر حسب مقدار دیه متفاوت است و بین ۱ تا ۶ قسم می‌باشد.
باید توجه داشت که هیچ‌یک از قسم‌خورندگان برای اثبات قتل (خواه از نوع عمدی و خواه غیرعمدی) نمی‌تواند بیش از یک‌بار قسم بخورد. بنابراین تعداد افراد اهمیت دارد. اما در سایر جنایات (اعمّ از عمدی و غیرعمدی) تعداد قسم‌ها مهم است و در نتیجه یک فرد میتواند سوگند خود را تکرار کند تا به نصاب لازم برسد.
نکته قسامه و سوگند جزء آخرین ادله است و تنها وقتی قابل استناد است که هیچ‌یک از ادله‌ی دیگر (اقرار، شهادت) موجود نباشد و در صورت تعارض بین آن‌ها، اقرار و شهادت بر قسامه و سوگند تقدم دارد. (ماده ۲۱۳ ق.م.)
عدم اقامه قسامه توسط متهم
اگر هنگامی که شاکی از متهم درخواست قسامه می‌کند، متهم اقدام به اقامه قسامه نکند، بر اساس ماده ۳۱۹ قانون مجازات اسلامی، در این شرایط متهم به پرداخت دیه محکوم میشود و اگر اقامه قسامه کند، تبرئه میگردد و شاکی حق ندارد برای بار دیگر، با قسـامه یا بینه، دعوی را علیه او تجدید کند. در این مورد متهم نمی‌تواند قسامه را به شاکی رد نماید.دفعات سوگند لازم برای اثبات جنایت در قسامه
برای اثبات جنایات بر نفس یا همان قتل، نصاب قسامه برای اثبات قتل عمدی، سوگند ۵۰ مرد از خویشاوندان و بستگان مدعی است. اما در مورد جنایت مادون نفس این تعداد متفاوت است. بر اساس ماده ۴۵۶ قانون مجازات اسلامی، در جنایت بر اعضاء و منافع اعم از عمدی و غیرعمدی، در صورت لوث و فقدان ادله دیگر غیر از سوگند منکر، مجنی علیه (کسی که مورد جنایت واقع شده) میتواند با اقامه قسامه به شرح و تعداد زیر، جنایت مورد ادعا را اثبات و دیه آن را مطالبه کند. لکن حق قصاص با آن ثابت نمی‌شود.- ۶ قسم در جنایتی که دیه آن به مقدار دیه کامل است.
- ۵ قسم در جنایتی که دیه آن پنج ششم دیه کامل است.
- ۴ قسم در جنایتی که دیه آن دو سوم دیه کامل است.
- ۳ قسم در جنایتی که دیه آن یک دوم دیه کامل است.
- ۲ قسم در جنایتی که دیه آن یک سوم دیه کامل است.
- ۱ قسم در جنایتی که دیه آن یک ششم دیه کامل یا کمتر از آن است.
همچنین چنانچه مقدار دیه، بیش از مقدار مقرر در آن بند و کمتر از مقدار مقرر در بند قبلی باشد، رعایت نصاب بیشتر لازم است. به این معنا اگر دیه جراحت وارده، به میزان یک چهارم و یا یک پنجم دیه کامل باشد، برای اثبات آن نصاب یک سوم یعنی دو قسم لازم است؛ زیرا یک پنجم و یک چهارم از یک ششم بیشتر بوده و از یک سوم کمترند.
قسامه در ضرب و جرح
قسامه به عنوان روش اثباتی، معمولاً در جرایم جنایی نفس و مادون نفس، علاوه بر قتل در ضرب و جرح نیز، استفاده میشود. به عبارت دیگر، با استفاده از قسامه می‌توان جنایت وارد شده به شخص را اثبات کرد و مجازات معین (مانند دیه) را اعمال کرد. در مورد ضرب و جرح، نصاب قسامه بین عمدی و غیرعمدی تفاوتی ندارد.با توجه به شدت جراحت وارد شده، نصاب قسامه میتواند از 1 تا 6 سوگند باشد. در قضایای مربوط به ضرب و جرح عمدی، قسامه به عنوان روشی برای اثبات جرم و تعیین مجازات (مانند دیه و ارش) استفاده میشود و در این حالت، مجازات قصاص یا تعزیر ثابت نمی‌شود.
تکرار سوگند در انکار جنایت
بر اساس ماده ۳۳۸ قانون مجازات اسلامی، در صورتی که شاکی از متهم درخواست اقامه قسامه کند، متهم باید برای برائت خود، اقامه قسـامه نماید. در این صورت، باید حسب مورد به مقدار نصاب مقرر، اداکننده سوگند داشته باشد. اگر تعداد آنان کمتر از نصاب باشد، سوگندها تا تحقق نصاب، توسط آنان یا خود او تکرار میشود و با نداشتن اداکننده سوگند، خود متهم، خواه مرد باشد خواه زن، همه سوگندها را تکرار می‌کند و تبرئه میشود. بنابراین تکرار سوگند در انکار جنایت بر نفس امکان‌پذیر است.اما در مورد جنایت مادون نفس، بر اساس تبصره ۱ ماده ۴۵۶ قانون مجازات اسلامی، تکرار قسم ثابت کننده جنایت خواهد بود. بر اساس این تبصره در مورد هریک از بندهای مذکور در این ماده، در صورت نبودن نفرات لازم، مجنی علیه، خواه مرد باشد خواه زن، می تواند به همان اندازه قسم را تکرار کند. مثلا اگر اثبات جنایت نیاز به شش قسم داشته باشد، او میتواند با خوردن ۶ قسم جنایت مادون نفس را اثبات کند.
همچنین، در ضرب و جرح، شاکی مجاز نیست سوگند خود را تکرار کند و تنها به حد نصاب محدود میشود. اما در قتل، شاکی نیز میتواند سوگند خود را تکرار کند تا به حد نصاب برسد.
قسامه برای قصاص و دیه
اگر قسـامه در مورد قتل نفس اقامه شود، می‌توان بر این اساس اقدام به قصاص قاتل نمود. اما در مورد جنایات مادون نفس، تنها می‌توان با اثبات جنایت از طریق قسامه، اقدام به دریافت دیه کرد. یعنی در قتل نفس، قسامه موجب قصاص و در مادون نفس موجب دیه خواهد بود.یافت شدن دلیلی بر خلاف قسامه
بر اساس مواد ۳۴۴ و ۳۴۶ قانون مجازات اسلامی، اگر قبل از صدور حکم دلیلی بر خلاف قسامه یافت شود یا فقدان شرایط قسامه اثبات گردد، قسامه باطل خواهد بود و اگر بعد از صدور حکم یکی از این موارد مشخص گردد، مورد از موارد اعاده دادرسی مذکور در ماده ۴۷۴ قانون آیین دادرسی کیفری خواهد بود.اعاده دادرسی در قسامه
ماده 346 قانون مجازات اسلامی در اعاده دادرسی در قسامه مقرر می‌دارد: «اگر پس از صدور حکم، بطلان همه یا برخی از سوگندها ثابت شود مانند آنکه برخی از اداکنندگان سوگند، از سوگندشان عدول کنند یا دروغ بودن سوگند یا سوگند بدون علم، برای دادگاه صادرکننده حکم ثابت شود، مورد از جهات اعاده دادرسی است.»بنابراین مطابق ماده فوق، اگر پس از اجرای قسامه دلیل معتبر دیگری یافت شود، یا بعضی از سوگندخورندگان اعلام کنند که سوگند آن‌ها دروغ یا اشتباه بوده است قسامه باطل میشود و دادگاه بدون توجه به آن حکم صادر می‌کند ولی اگر حکم قطعی صادر شده باشد از موارد اعاده دادرسی محسوب میشود یعنی پرونده دوباره از اول مورد رسیدگی قرار می‌گیرد.
قابلیت پذیرش اعاده دادرسی به دلیل بطلان قسامه، بین بعضی از قضات اختلاف بسیاری بود. در نهایت رای وحدت جدید نظر شعبه 28 دیوان را منطبق با قانون دانست و برای اعاده دادرسی نیازی به اثبات عدول از سوگند خورندگان نیست و از این پس این رای برای تمام مراجع لازم التباع خواهد بود.
