عفو محکومان مشمول و دارای شرایط لازم، به مناسبت اعیاد مذهبی و ملی، رویه‌ای است. طی سال‌های گذشته همواره مورد توجه قوه قضاییه و موافقت و عنایت رهبر معظم انقلاب بوده است. اما این سیاست کلی در دوران تحول با چند تفاوت جدی و عمده ادامه پیدا کرد. هم تعداد دفعات عفو و آزادی‌های مناسبتی افزایش یافت و هم دایره شمول زندانیان گسترده‌تر شد. به طوری که برخی زندانیان از جمله محکومان امنیتی نیز توانستند از امتیاز عفو یا تخفیف مجازات بهره‌مند شوند.

عفو عمومی و شرایط آن

همانطور که از نام آن مشخص است، عفو عمومی به صورت کلی به دسته‌ای از زندانیان که مرتکب جرم به خصوصی گردیده‌اند متعلق می‌باشد. به بیانی دیگر، در این گونه عفو، به یک جرم خاص تعلق گرفته و محکومین مرتکب به آن جرم، بخشیده می‌شوند. به طور مثال بعد از به وقوع پیوستن انقلاب اسلامی در سال ۵۷، لایحه‌ای قانونی تصویب گردید و بر اساس آن زندانیان سیاسی که به جرم اقدام علیه رژیم طاغوت و اهانت به شاه و… در زندان گرفتار شده بودند، آزاد گشتند. با این حال باید بگوییم این عفو تنها مختص زندانیان سیاسی نبوده اما اکثرا در موارد وقوع بحران‌های سیاسی مثل انقلاب و… اعطا خواهد شد.

شرایط بهره‌مندی از عفو عمومی و نحوه اعطاء آن عبارتند از:

بر اساس ماده ۹۷ قانون مجازات اسلامی، شرایط و نحوه اعطای عفو عمومی به قرار زیر است:
- این عفو بر اساس قانون اعطاء می‌گردد. از این رو به پیشنهاد قوه قضاییه توسط قوه مقننه و از طریق رهبر اعطاء خواهد شد. پس می‌بایست قانونی به تصویب برسد تا زندانیان مشمول عفو عمومی گردند.
- این عفو تنها در جرایم تعزیری اعطاء می‌گردد. (جرایم تعزیری جرایمی بوده که مجازات آنها از طریق حکومت مشخص می‌شود و نه شرع و اسلام) به طور مثال در جرایمی همچون کلاهبرداری ، سرقت تعزیری ، جرایم مواد مخدر، امکان اعطای عفو وجود خواهد داشت. ولی در مورد جرایمی همچون زنا، شراب خواری و… عفو عمومی اعطا نمی‌شود.
- عفو عمومی به حکم قانون می باشد و دادرسی و یا اجرای حکم، موقوف و آثار تبعی و تکمیلی حکم قطعی نیز از بین می‌رود. همچنین آثار محکومیت جزائی نیز منتفی می‌شود.
- عفو عمومی در پرداخت دیه و جبران خسارت زیان دیده تأثیری نخواهد داشت.

ب) عفو خصوصی یا عفو موردی

عفو خصوصی، برعکس عفو عمومی به شکل موردی و به زندانیانی که شرایط ویژه‌ای دارند و اصولا طی مناسبت‌های به خصوصی از جمله دهه فجر، عید نوروز،۲۲ بهمن، عید قربان، میلاد ائمه و پیامبر و.. توسط مقام رهبری به پیشنهاد رئیس قوه قضاییه اعطا می‌گردد.
این عفو شامل حال زندانیان مرتکب جرایم تعزیری و بازدارنده می‌شود. بنابراین مجازات‌های قصاص و دیه به دلیل آنکه حق الناس محسوب می‌شوند از شمول عفو به طور کلی مستثنی هستند.
- زندانیان محکوم به مجازات‌های حدی مانند زنا، لواط، شراب‌خواری و.. نیز فقط در موارد خاص و به شرط توبه و اینکه جرم با اقرار متهم ثابت شده باشد ممکن است مورد عفو قرار گیرند.
- متهم باید بخشی از مجازات را تحمل کرده باشد که طبق آیین نامه عفو و بخشودگی میزان آن برای هر مجازاتی تعیین شده است.
- زندانی متقاضی عفو نباید مرتکب این جرایم باشد :
محاربه، جرایم جاسوسی و ... که در ادامه بیان شده، نیز جرایم مستوجب حد شرعی اعدام و سنگسار، به شرط اینکه جرم با شهادت شهود ثابت شده باشد.
- نداشتن شاکی خصوصی و یا جلب رضایت او و جبران زیان و ضررهای وارد شده.
- زندانی نباید بیش از دو فقره محکومیت موثر کیفری داشته باشد.
- متهم تا کنون از عفو استفاده نکرده باشد.

مناسبت‌های ملی و مذهبی عفو زندانیان

مناسبت‌هاي عفو و بخشودگي زندانیان به شرح زير است:
  • عيد نوروز، اول فروردين
• سالروز جمهوري اسلامي ، 12فروردين
• سالروز حماسه فتح خرمشهر ويژه عفو محكومان نيروهاي مسلح،3 خرداد
• ولادت حضرت رسول اكرم ص ، 12تا 17ربيع اول
• مبعث حضرت رسول اكرم ص 27رجب
• ولادت حضرت اميرالمومنين ع 13رجب
• ولادت حضرت امام حسين ع 3 شعبان
• ولادت حضرت قائم ع 15شعبان
• عيد سعيد فطر ، اول شوال
• عيد سعيد قربان، 10ذيحجه
• عيد سعيد غدير، 18ذيحجه
• سالروز پيروزي انقلاب اسلامي 22بهمن
• ولادت حضرت فاطمه س ويژه عفو محكومان نسوان، 20جمادي الثاني
• ساير مناسبت هايي كه مقام معظم رهبري موافقت کند.
در مورد اعطای مرخصی به مناسبت‌های ملی و مذهبی، رئیس قوه قضائیه می‌تواند در مناسبت‌های ملی و مذهبی علاوه بر میزان تعیین شده در این قانون، حداکثر تا دو بار در سال به زندانیان واجد شرایط، مرخصی اعطاء کند.

شرایط عفو و مرخصی زندانیان به حبس که در زندان بسر می‌ برند :

محکومان به حبس که در زندان بسر می‌برند در صورتی که دارای شرایط زیر باشند مشمول عفو می‌شوند :

1 ) سه چهارم محکومیت محکومان به حبس تا یک سال .
2 ) یک ‌دوم محکومیت محکومان به حبس بیش از یک سال تا بیست سال .
3 ) باقیمانده محکومیت محکومان به حبس بیش از بیست سال در صورتی که حداقل ده سال تحمل حبس نموده باشند .
4 ) باقیمانده محکومیت محکومان به حبس ابد برای مردان در صورتی که حداقل پانزده سال و برای زنان در صورتی که حداقل دوازده سال تحمل حبس نموده باشند .
5 ) باقیمانده محکومیت حبس کلیه محکومان جرائم غیرعمدی
6 ) باقیمانده محکومیت حبس ( غیر از حبس ابد ) زنانی که به حکم قانون سرپرستی یا حضانت فرزندانشان را عهده‌دار می‌باشند در صورتی که حداقل یک پنجم حبس را تحمل کرده باشند .
۷ ) باقیمانده محکومیت حبس محکومان بیمار صعب‌العلاج یا مبتلایان به بیماری‌های غیرقابل علاج که مراتب بیماری آنان مورد تأیید کمیسیون پزشکی قانونی قرار گرفته باشد و مطابق نظریه کمیسیون مذکور قادر به تحمل حبس نباشند .
بدیهی است اقدامات دادگاه در جهت اجرای مواد ۵۰۲ و ۵۲۲ قانون آئین دادرسی کیفری مانع اعمال این عفو نیست .
۸ ) باقیمانده محکومیت تا دو سال نگهداری در کانون اصلاح و تربیت و چهار پنجم محکومیت بیش از دو سال نگهداری در کانون اصلاح و تربیت محکومان زیر ۱۸ سال تمام ( در زمان ارتکاب جرم ) به استناد اسناد سجلی و در مورد اتباع بیگانه فاقد اسناد معتبر به تأیید پزشکی قانونی .
۹ ) باقیمانده محکومیت حبس محکومان ذکور بالای ۷۰ سال تمام و اناث بالای ۶۵ سال تمام به استناد اسناد سجلی و در مورد اتباع بیگانه فاقد اسناد معتبر به تأیید پزشکی قانونی به شرط آنکه در محکومیت به حبس بیش از یک سال، حداقل یک ‌پنجم و در محکومیت به حبس ابد ، حداقل پنج سال تحمل کیفر نموده باشند .

تاکنون در دوره تحول ۱۵ مرحله عفو و مرخصی زندانیان در قالب عفو و سه مرحله آزادی زندانیان امنیتی انجام شده است. البته با توجه به طرح کاهش جمعیت کیفری زندان‌ها و پایش و رصد پرونده‌های زندانیان، حبس زدایی و عفو و تخفیف برای زندانیان همچنان ادامه دارد.

بخشنامه پایش وضعیت زندانیان

به موجب بخشنامه پایش وضعیت زندانیان، به بیمارانی که توانایی تحمل حبس ندارند یا افرادی که در طول یک سال گذشته هیچ ملاقات کننده‌ای نداشتند. همچنین افرادی که در مواعد قانونی درخصوص ادامه بازداشت شان تصمیم گیری نشده و یا کسانی که مستحق برخورداری از ارفاقات قانونی همچون آزادی مشروط، تعلیق اجرای مجازات هستند. بیش از گذشته مورد توجه و پیگیری واقع می‌شوند.
در این بخشنامه ملاقات چهره به چهره قضات با زندانیان توصیه شده است. اگر قرار باشد به موجب تصمیم قضایی تغییری در وضعیت زندانیان موضوع بخشنامه ایجاد نشود، ملاقات قاضی با زندانی در زندان یا دادگاه الزامی است.