چه زمانی مهریه به زن تعلق نمی‌گیرد؟ — این پرسش یکی از رایج‌ترین دغدغه‌های حقوقی برای زوج‌هاست. آیا در همه حالات زن می‌تواند مهریه را مطالبه کند؟ یا در برخی شرایط قانونی و عرفی، این حق سقوط می‌کند؟ در این مقاله جامع (به‌روزرسانی شده بر اساس رویه‌ها و بخشنامه‌های سال ۱۴۰۴) تمام موارد «عدم تعلق مهریه» و استثناهای مهم به زبان ساده و همراه با مواد قانونی، مثال‌های کاربردی و راهکارهای حقوقی توضیح داده شده است. هدف این است که بعد از خواندن این مطلب، پاسخ روشن به این سؤال پیدا کنید و بدانید در صورت مواجهه با پرونده مهریه چه اقداماتی ضروری است — و در صورت نیاز چگونه از وکیل متخصص دفتر حقوقی حق‌گرا کمک بگیرید.

فهرست مطالب مقاله — سریع برو به بخش دلخواه

مهریه چیست و جایگاه آن در قانون

مهریه حقی مالی است که مطابق قانون مدنی به‌محض وقوع عقد نکاح به زن تعلق می‌گیرد. مهریه ممکن است به شکل سکه، پول نقد، ملک یا تعهد غیرنقدی تعیین شود. در عمل، مطالبه مهریه تابع قواعد اجرایی و رویه‌های کیفری و مدنی است و در سال ۱۴۰۴ نیز دادگاه‌ها و اجرای ثبت رویه‌هایی برای تسهیل و کنترل دعاوی مهریه اتخاذ کرده‌اند.

موارد کلی که مهریه به زن تعلق نمی‌گیرد

در پاسخ به پرسشِ «چه زمانی مهریه به زن تعلق نمی‌گیرد؟» می‌توان چند گروه کلی از موارد را معرفی کرد:

• مواردی که عقد از اساس باطل یا قابل فسخ است (بطلان نکاح)
• طلاق یا فسخ قبل از وقوع نزدیکی (علی‌القاعده منجر به کاهش مطالبه می‌شود)
• موارد تدلیس یا فریب طرف مقابل در انعقاد عقد
• بخشش یا بذل صریح مهریه از سوی زن
• معاملات صوری یا انتقال اموال با هدف فرار از پرداخت مهریه (در صورت اثبات، معامله ابطال و پرداخت الزام‌آور می‌شود)

چرا شناخت این موارد مهم است؟

چون تعیین مصداق هر یک از این موارد مستلزم بررسی مدارک، شهادت، گزارش پزشکی، و گاهی گزارش‌های رسمی است — و اشتباه در انتخاب استراتژی حقوقی می‌تواند به تضییع حقوق طرفین منجر شود.

طلاق قبل از وقوع نزدیکی — «نصف مهریه یا عدم تعلق؟»

یکی از سوالات پرتکرار: اگر طلاق قبل از رابطه زناشویی صورت گیرد، آیا مهریه به زن تعلق می‌گیرد؟ طبق رویه و مفاد قانون مدنی، در اغلب موارد اگر زوجین قبل از وقوع نزدیکی از هم جدا شوند، زن مستحق نصف مهریه خواهد بود (و نه تمام آن). این قاعده برای تعدیل تعهد مالی زوج و انصاف در شرایطی وضع شده که بهره زناشویی محقق نشده است. بنابراین در پاسخ بخشی از پرسشِ «چه زمانی مهریه به زن تعلق نمی‌گیرد؟» می‌توان گفت: در این وضعیت مطالبه تمام مهریه منتفی است و صرفاً نصف یا مقدار معین‌شده قابلیت مطالبه دارد.

بطلان یا فسخ نکاح و تأثیر آن بر مهریه

اگر عقد نکاح به حکم دادگاه باطل اعلام شود (مثلاً به دلیل محرمیت، نبود اهلیت یا سایر موانع قانونی)، مهریه معمولاً به‌عنوان حق ناشی از عقد تعلق نمی‌گیرد. در صورت بطلان، وضعیت‌ها متفاوت‌اند:

• اگر بطلان قبل از هرگونه نزدیکی ثابت شود: غالباً مهریه ساقط می‌شود.
• اگر بطلان پس از وقوع نزدیکی مشخص شود: زن ممکن است مستحق مهرالمثل باشد (معادل کار انجام‌شده و طبق رویه قضایی).

نکته کاربردی: اثبات بطلان عقد به مدارک و اسناد (شهادت، اسناد سجلی، گواهی‌ها) نیاز دارد و بدون حضور وکیل حرفه‌ای موفقیت دشوار است.

تدلیس، فریب و اثر آن بر مهریه

تدلیس به معنی فریب دادن طرف دیگر درباره امری اساسی در زمان عقد است. نمونه‌ها:

• پنهان کردن ازدواج قبلی یا فرزند خواندگی
• پنهان کردن بیماری صعب‌العلاج یا نقص جسمی که در تصمیم‌گیری تأثیر اساسی دارد
• ارائه مدارک جعلی درباره وضعیت مالی یا هویتی

در مواردی که تدلیس ثابت شود، طرف فریب‌خورده می‌تواند عقد را فسخ کند و در صورتی که فسخ پیش از وقوع نزدیکی باشد؛ عموماً حق مطالبه مهریه از بین می‌رود. اگر نزدیکی رخ داده باشد، معمولاً موضوع تابع قواعد بطلان/مهرالمثل است.

فوت زوج یا زوجه — آیا مهریه تعلق می‌گیرد یا خیر؟

در بررسی شرایط تعلق نگرفتن مهریه به زن، فوت یکی از طرفین عقد ازدواج نیز اهمیت ویژه‌ای دارد. هرچند قاعده کلی این است که مهریه به محض وقوع عقد بر ذمه شوهر قرار می‌گیرد، اما در برخی شرایط خاص، فوت زن یا مرد می‌تواند بر استحقاق یا عدم استحقاق مهریه تأثیر بگذارد. در ادامه تمامی حالت‌ها به صورت روشن بیان می‌شود.

الف) فوت زن و وضعیت مهریه

اگر زن فوت کند، اصل کلی این است که مهریه همچنان دین محسوب شده و ورثه او حق مطالبه دارند؛ مگر در موارد خاص که قانوناً مهریه به او تعلق نمی‌گیرد:

• زن قبل از مطالبه مهریه فوت کرده باشد: مهریه به عنوان طلب به ورثه منتقل می‌شود و آنان می‌توانند آن را از شوهر مطالبه کنند. در این حالت مهریه ساقط نمی‌شود.
• زن فوت کند و عقد باطل باشد: اگر عقد نکاح به دلیلی باطل بوده باشد (مانند کشف وجود موانع نکاح) و زن فوت کند، اصولاً مهریه‌ای به او تعلق نمی‌گیرد و ورثه نیز حقی بر آن ندارند.
• زن فوت کند در حالی‌که مهریه معلق یا مشروط بوده: اگر شرط تحقق مهریه قبل از فوت زن اتفاق نیفتاده باشد، مهریه به او تعلق نمی‌گیرد. مثلاً اگر شرط شده باشد "در صورت تولد فرزند، مهریه پرداخت شود"، و زن قبل از تولد فرزند فوت کند، این مهریه منتفی است.
• زن دادخواست داده و سپس فوت کرده: ورثه ادامه‌دهنده دعوا هستند و مهریه ساقط نمی‌شود؛ مگر آنکه عقد اساساً باطل یا شرط تحقق نیافته باشد.

ب) فوت شوهر و وضعیت مهریه

در صورت فوت مرد، مهریه زن معمولاً پابرجاست، اما باز هم مواردی وجود دارد که مهریه به زن تعلق نمی‌گیرد:

• شوهر فوت کند قبل از پرداخت مهریه: مهریه از ترکه او کسر می‌شود و زن می‌تواند طلب خود را دریافت کند. بنابراین تعلق مهریه برقرار است.
• شوهر فوت کند و عقد باطل باشد: اگر بعد از فوت مشخص شود که عقد اساساً باطل بوده (مانند نکاح با محارم سببی یا نسبی)، زن مستحق مهریه نخواهد بود. در این حالت مهریه به زن تعلق نمی‌گیرد.
• شوهر فوت کند و مهریه شرطی باشد: چنانچه مهریه منوط به تحقق شرطی در آینده بوده و قبل از وقوع شرط مرد فوت کند، مهریه به زن تعلق نمی‌گیرد. مثل اینکه مهریه پرداخت وجه نقد در تاریخ مشخصی باشد که قبل از آن تاریخ شوهر فوت کند و شرط مندرج در عقد تحقق پیدا نکند.
• فوت شوهر قبل از نزدیکی: برخلاف تصور بعضی افراد، در این حالت نیز مهریه کامل به زن تعلق می‌گیرد و فوت تأثیری در کاهش آن ندارد. بنابراین این مورد استثنا بر بحث "عدم تعلق" نیست.

به طور خلاصه، مهریه به زن تعلق نمی‌گیرد در مواردی مانند: باطل بودن عقد نکاح، مشروط یا معلق بودن مهریه و عدم تحقق شرط تا پیش از فوت، یا وجود ایراد قانونی در اساس عقد. اما در فوت عادی زن یا شوهر بدون وجود این موارد، مهریه همچنان دین قطعی است و ورثه موظف به ادای آن خواهند بود.

بخشش مهریه

بخشش (بذل) مهریه — وقتی زن خودش حق را از بین می‌برد یکی از واضح‌ترین راه‌های «عدم تعلق مهریه» این است که زن آن را ببخشد یا بذل کند. در مواردی مانند طلاق خلع یا مبارات، زوجه ممکن است در مقابل دریافت برخی امتیازات حاضر به بذل کل یا بخشی از مهریه شود. این بذل باید صریح باشد تا در دعاوی بعدی قابل طرح نباشد. ذکر چند نکته مهم:

• بذل کتبی و محضری قوی‌تر از بذل شفاهی است.
• زن می‌تواند تا مهلت عده نسبت به بذل رجوع کند (در صورتی که شرایط قانونی برای رجوع فراهم باشد).
• هرگونه توافق باید با مشاوره حقوقی انجام شود تا از حقوق زن محافظت شود.

معامله صوری و فرار از مهریه

معامله صوری و فرار از مهریه — وقتی اموال پنهان می‌شوند برخی زوج‌ها برای فرار از پرداخت مهریه، اقدام به انتقال صوری اموال می‌کنند. این اقدامات می‌تواند شامل واگذاری ملک یا وجوه به نام اشخاص ثالث باشد. نکات کلیدی:

• در سال ۱۴۰۴ رویه قضایی و بخشنامه‌ها نسبت به ابطال معاملات صوری سخت‌گیرانه‌تر شده است.
• زن می‌تواند با طلب ابطال معامله و اثبات تقلب، از دادگاه بخواهد که اموال به ترکه مرد بازگردانده شود تا مهریه پرداخت شود.
• اثبات قصد فرار از دین نیازمند شواهد سندی و رفتاری است (تاریخ انتقال، قرائن، ارتباطات مالی).

مثال عملی: مردی که پیش از اقامه دعوی مهریه، خانه‌ای را به مادرش منتقل کرد؛ پس از ارجاع قضایی و اثبات مدارک، دادگاه معامله را ابطال و دستور توقیف اموال را صادر کرد (نمونه‌ای از رویه دادگاه‌های سال ۱۴۰۴).

اجرای مهریه، اعسار، قسط‌بندی و خسارت تأخیر

حتی در مواردی که مهریه متعلق باشد، اجرا و وصول آن مسیر و پیچیدگی‌های خاصی دارد:

• اجرای ثبت: برای مطالبه مهریه، زن می‌تواند اجراییه از اجرای ثبت دریافت کند و نسبت به توقیف اموال اقدام شود.
• اعسار: مرد در صورت ناتوانی مالی می‌تواند دادخواست اعسار بدهد؛ دادگاه وضعیت مالی او را بررسی و در صورت احراز، قسط‌بندی تعیین می‌کند.
• خسارت تأخیر تأدیه: در سال ۱۴۰۴ رویه‌هایی برای محاسبه خسارت تأخیر تأدیه مهریه تشریح شده که می‌تواند بار مالی زوج را افزایش دهد.